Khamenei: Nhân vật kiểm soát quyền lực tối cao tại Iran suốt hơn ba thập kỷ

Ali Khamenei không đơn thuần là lãnh đạo tâm linh của Iran, mà còn là người nắm giữ toàn bộ quyền lực chính trị và quân sự. Kể từ năm 1989 khi tiếp quản vị trí lãnh tụ tối cao, ông đã duy trì sự kiểm soát tuyệt đối, định hướng mọi quyết sách trong và ngoài nước của Cộng hòa Hồi giáo Iran. Khamenei là người kế tiếp đường lối chính trị cứng rắn của Khomeini. Ảnh: EPA.

Quá trình hình thành từ gia đình có truyền thống tôn giáo

Sinh năm 1939 ở Mashhad, Ali Khamenei lớn lên trong một gia đình có nền tảng tôn giáo sâu sắc nhưng hoàn cảnh kinh tế khó khăn. Cha ông – một giáo sĩ tôn trọng chế độ khổ hạnh – dạy con em sống giản dị và có định hướng tâm linh mạnh mẽ. Gia đình sống trong ngôi nhà chật hẹp chỉ 65 mét vuông, nơi ông học tập và tu dưỡng từ tuổi thơ.

Từ lúc còn nhỏ, ông Khamenei theo học tại các trường tôn giáo truyền thống ở Mashhad. Ông nhanh chóng nổi bật trong các môn học như logic, triết học và luật Hồi giáo, hoàn thành chương trình trung cấp trong 5 năm. Bước ngoặt trong con đường tu học của Khamenei diễn ra khi ông theo học tại Najaf, Iraq – trung tâm thần học Shia nổi tiếng nhất thế giới Hồi giáo. Tại đây, ông có cơ hội tiếp xúc với những giáo sĩ hàng đầu như Ayatollah Hakim và Ayatollah Shahrudi, nhưng cuối cùng quyết định trở về Iran để tuân theo ý muốn của cha.

Giai đoạn 1958–1964, Khamenei được hướng dẫn trực tiếp bởi các vị đại giáo chủ nổi tiếng, trong đó có Ruhollah Khomeini – người sau này trở thành lãnh tụ đầu tiên của nhà nước Cộng hòa Hồi giáo. Thời kỳ này định hình toàn bộ tư tưởng chính trị và tôn giáo của Khamenei.

Trở thành cánh tay phải của Khomeini trong phong trào cách mạng

Từ năm 1962, ở Qom, Khamenei bước vào hoạt động chính trị khi gia nhập phong trào đối lập do Ayatollah Khomeini lãnh đạo, nhằm chống lại chế độ quân chủ của Vua Mohammad Reza Pahlavi. Mối quan hệ giữa Khamenei và Khomeini phát triển thành sự trung thành tuyệt đối – ông coi mọi sáng kiến của Khomeini đều bắt nguồn từ nền tảng cách mạng Hồi giáo.

Suốt 17 năm, từ 1962 đến 1979, Khamenei liên tục chịu sự truy bắt, tra tấn và giam giữ vì tham gia các hoạt động chính trị. Tuy nhiên, ông không bao giờ bỏ cuộc hoặc động ngõ. Sự kiên định này sau này trở thành chứng chỉ độ tin cậy của ông trong hệ thống mới.

Bước tiến nhanh chóng sau cách mạng 1979

Khi chế độ quân chủ sụp đổ và Cộng hòa Hồi giáo Iran được thiết lập, Khomenei nhanh chóng bổ nhiệm Khamenei vào các vị trí trọng yếu. Ông được giao nhiệm vụ Thứ trưởng Quốc phòng và tham gia xây dựng Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo (IRGC) – một công cụ quyền lực then chốt mà sau này Khamenei sử dụng để kiểm soát cả chính trị lẫn quân sự.

Năm 1981, một vụ đánh bom tại nhà thờ Tehran làm Khamenei bị thương nặng, khiến tay phải mất khả năng vận động vĩnh viễn. Hai tháng sau, Tổng thống Mohammad-Ali Rajai bị ám sát bí ẩn, và Khamenei được bầu thay thế. Dù chức tổng thống lúc bấy giờ chủ yếu là hình thức, Khamenei vẫn bắt đầu phô diễn ảnh hưởng bằng cách xung đột với Thủ tướng Mir Hossein Mousavi – người ông cho rằng đổi mới quá nhanh.

Cơ hội thừa kế quyền lực khi người dự kiến bị loại

Trong những năm 1980, Khomeini chọn Ayatollah Hussein-Ali Montazeri làm kế thừa. Montazeri được Khomeini gọi là “trái ngọt của cuộc đời” và được giao trách nhiệm quan trọng. Tuy nhiên, năm 1986, Montazeri bắt đầu công khai chỉ trích nền tảng của nhà nước Cộng hòa Hồi giáo, vận động để xã hội trở nên cởi mở và ôn hòa hơn – điều hoàn toàn trái với tư tưởng cứng rắn của Khomeini.

Sự mâu thuẫn này leo thang cho đến khi Khomeini qua đời vào tháng 3/1989. Trước khi mất, Khomeini tước quyền kế thừa từ Montazeri, thu hồi cả chức danh Đại giáo chủ (Grand Ayatollah) của ông. Tranh chân dung Montazeri bên cạnh của Khomeini cũng bị gỡ bỏ – một tín hiệu rõ ràng rằng ông đã bị “xóa sạch” khỏi tương lai chính trị của đất nước.

Khi Khomeini qua đời vào tháng 6/1989, Hội đồng Chuyên gia – gồm các giáo sĩ Hồi giáo – đã bầu Khamenei làm lãnh tụ tối cao. Mặc dù Khamenei chưa đạt được chứng chỉ tôn giáo cao nhất (marja-e taqlid), hiến pháp Iran được sửa đổi để chỉ yêu cầu lãnh tụ tối cao có “kiến thức Hồi giáo” – một điều khoản rõ ràng được thiết kế cho ông. Khamenei được nhanh chóng thăng chức từ Hojjat al-Islam lên Ayatollah (xếp thứ hai sau Grand Ayatollah), một bước đi mang ý nghĩa biểu tượng mạnh mẽ khẳng định quyền lực tối cao.

Khamenei vs. các Tổng thống: cuộc đấu tranh kiểm soát

Khamenei từng nắm chức Tổng thống Iran trong giai đoạn 1981-1989. Ảnh: Getty Images.

Từ vị trí lãnh tụ tối cao, Khamenei không chỉ đơn thuần duyệt chuẩn các quyết định mà còn tích cực kiểm soát mọi hành động của các Tổng thống kế tiếp. Các cuộc mâu thuẫn này phản ánh rõ ràng cấu trúc quyền lực thực tế của Iran – lãnh tụ tối cao luôn nắm chặt những ổ cắm quyền lực quan trọng.

Mohammad Khatami (1997–2005): Tổng thống cải cách này phát động các sáng kiến mở cửa và xích lại gần phương Tây. Tuy nhiên, Khamenei cản trở một cách hệ thống những nỗ lực hiện đại hóa của Khatami, buộc lập trường cứng rắn vẫn chiếm ưu thế.

Mahmoud Ahmadinejad (2005–2013): Ban đầu được coi là đồng minh thân cận của Khamenei, nhưng Ahmadinejad nhanh chóng tìm cách mở rộng quyền lực cá nhân, dẫn đến xung đột sâu sắc. Cuộc tái đắc cử gây tranh cãi của Ahmadinejad năm 2009 kích động biểu tình lớn nhất kể từ cách mạng 1979. Khamenei ra lệnh trấn áp mạnh tay, dẫn đến hàng chục người chết và hàng ngàn bị bắt.

Hassan Rouhani (2013–2021): Rouhani đạt được thỏa thuận hạt nhân lịch sử năm 2015 với sự cho phép của Khamenei. Tuy nhiên, khi Mỹ dưới quyền Donald Trump rút khỏi thỏa thuận năm 2018 và tái áp đặt trừng phạt, kinh tế Iran rơi vào khủng hoảng. Khamenei phê bình Rouhani quá tin tưởng vào thiện chí của Mỹ, và tuyên bố một cách dữ dội: “Tôi đã cảnh báo từ ngày đầu – đừng bao giờ tin Mỹ”.

Đường lối ngoại giao cứng rắn của Khamenei

Khamenei được biết đến với立场không khoan nhượng với các cường quốc phương Tây. Từ thời làm Tổng thống, ông đã đặt nền móng cho chính sách đối kháng, đặc biệt là cam kết loại bỏ “chủ nghĩa tự do và những tay sai của Mỹ”.

Sự kiện năm 2020 – khi máy bay Mỹ không kích giết chết tướng Qasem Soleimani – gợi lên phản ứng mạnh mẽ từ Khamenei. Ông hứa trả thù “tàn khốc” và mô tả cuộc phản công bằng tên lửa là “cái tát vào mặt Mỹ”, nhưng nhấn mạnh rằng: “Quan trọng hơn là phải chấm dứt sự hiện diện quân sự của Mỹ trong khu vực”.

Về Israel, Khamenei không che giấu立場cứng rắn. Ông từng tuyên bố nước này là “khối u ung thư cần bị loại bỏ khỏi khu vực” – một phát biểu phản ánh quan điểm không thể hòa giải của ông.

Tương lai quyền lực sau Khamenei

Người kế nhiệm của Khamenei sẽ được lựa chọn bởi Hội đồng Chuyên gia Iran. Ảnh: AFP.

Khamenei hiện đã hơn 86 tuổi và từng trải qua nhiều vấn đề sức khỏe. Vấn đề ai sẽ kế thừa lãnh tụ tối cao trở thành chủ đề quan tâm hàng đầu, cả trong lẫn ngoài Iran – đặc biệt khi Mỹ và Israel gia tăng áp lực.

Theo hiến pháp, người kế nhiệm sẽ được Hội đồng Chuyên gia lựa chọn. Hội đồng này gồm 88 giáo sĩ Hồi giáo có trình độ tôn giáo cao, được cử tri Iran bầu trực tiếp mỗi 8 năm. Tuy nhiên, để tham gia tranh cử, ứng viên phải được Hội đồng Giám hộ (Guardian Council) phê chuẩn – một cơ quan do lãnh tụ tối cao kiểm soát. Cơ chế này đảm bảo rằng chỉ những người trung thành với hệ thống mới có thể được xem xét.

Thực tế cho thấy, mặc dù Hội đồng Chuyên gia có nhiệm vụ giám sát lãnh tụ tối cao, phần lớn các thành viên đều trung thành tuyệt đối với lãnh tụ đương nhiệm, làm cho vai trò kiểm soát của họ chủ yếu là hình thức. Khoảng trống quyền lực mà Khamenei để lại sẽ rất lớn, và việc ai có thể lấp đầy khoảng trống đó vẫn là ẩn số chính yếu trong bối cảnh các thách thức địa chính trị toàn cầu gia tăng.

$BTC $ETH $XRP BTCUSDT Vĩnh cửu 87,122.8 -2.65% XRPUSDT Vĩnh cửu 1.93 -2.15% ETHUSDT Vĩnh cửu 2,946.76 -6.14%