Sự định hình lại nguồn cung cấp kim loại đất hiếm toàn cầu: Cuộc bùng nổ khai thác tiếp theo sẽ đến từ đâu?

Khi năng lượng sạch và công nghệ tiên tiến tiếp tục thúc đẩy nhu cầu chưa từng có đối với kim loại đất hiếm, cảnh quan khai thác mỏ toàn cầu đang trải qua những chuyển đổi địa chấn. Trong khi Trung Quốc duy trì vị thế độc tôn về sản xuất, một làn sóng mới các quốc gia đang chuẩn bị thách thức sự thống trị này. Hiểu rõ phân bố địa lý của các dự trữ đất hiếm tiết lộ một insight quan trọng: nhiều quốc gia nằm trên kho dự trữ khổng lồ vẫn còn bị khai thác rất hạn chế.

Nghịch lý Chuỗi Cung Ứng: Dự trữ Không Đồng nghĩa Với Sản lượng

Sự ngắt quãng giữa dự trữ và sản lượng thực tế kể một câu chuyện thuyết phục. Ví dụ, Brazil nắm giữ dự trữ kim loại đất hiếm lớn thứ hai thế giới với 21 triệu tấn mét—nhưng trong năm 2024 hầu như không sản xuất gì. Khoảng cách này chính là chiến trường tương lai của ngành công nghiệp.

Tổng dự trữ kim loại đất hiếm toàn cầu là 130 triệu tấn mét, trong khi sản lượng năm 2024 mới đạt 390.000 tấn mét. Phép tính thật sự tỉnh thức: với tốc độ khai thác hiện tại, các dự trữ xác nhận có thể cung cấp cho thế giới trong nhiều thế kỷ. Nhưng khan hiếm không phải về địa chất—mà về hạ tầng, đầu tư và địa chính trị.

Sự không phù hợp này đã tạo ra một khoảng trống. Dự án Pela Ema của Serra Verde tại Brazil là ví dụ điển hình cho sự chuyển đổi đang diễn ra. Khởi động sản xuất thương mại vào đầu năm 2024, dự kiến hoạt động sẽ đạt 5.000 tấn mét oxit đất hiếm mỗi năm vào năm 2026, trở thành nguồn cung không phải Trung Quốc duy nhất sản xuất cả bốn kim loại đất hiếm quan trọng: neodymium, praseodymium, terbium và dysprosium.

Trung Quốc Độc Chiếm Kim Loại Đất Hiếm: 44 Triệu Tấn Mét và Đang Tăng

Trung Quốc chiếm ưu thế với 44 triệu tấn mét dự trữ, sản xuất 270.000 tấn mét trong năm 2024—gần 70% sản lượng toàn cầu. Sự thống trị này không xảy ra một cách tình cờ; Bắc Kinh đã xây dựng kho dự trữ chiến lược trong khi kiểm soát khai thác trái phép và cạnh tranh xuất khẩu.

Các hạn chế xuất khẩu của Trung Quốc từ năm 2010 đã đẩy giá đất hiếm tăng vọt và dạy cho các quốc gia phương Tây một bài học đắt giá về sự dễ tổn thương của chuỗi cung ứng. Ngày nay, Trung Quốc tiếp tục chơi trò chơi cứng rắn, cấm xuất khẩu công nghệ nam châm đất hiếm sang Mỹ vào cuối năm 2023 trong khi đồng thời nhập khẩu kim loại đất hiếm nặng từ Myanmar—một động thái gây ra những lo ngại về môi trường.

Tuy nhiên, dự trữ của Trung Quốc cũng đang chịu áp lực. Quốc gia này đã thực thi các quy định về môi trường chặt chẽ hơn trong nước, chuyển một phần khai thác sang các quốc gia láng giềng ít quy định hơn. Những dãy núi dọc biên giới Trung Quốc-Myanmar để lại vết sẹo: khai thác đất hiếm đã tàn phá cảnh quan, với 2.700 hồ khai thác trái phép đã được xác định tính đến giữa năm 2022, phủ kín diện tích bằng kích thước Singapore.

Tài Sản Ẩn Giấu của Ấn Độ: 6.9 Triệu Tấn Mét Tiềm Năng Chưa Khai Thác

Ấn Độ có thể là đối thủ bị đánh giá thấp nhất trong lĩnh vực kim loại đất hiếm. Với 6.9 triệu tấn mét dự trữ và gần 35% trữ lượng khoáng sản bãi biển và cát của thế giới, quốc gia này chỉ sản xuất 2.900 tấn mét mỗi năm—một phần nhỏ so với tiềm năng của mình.

Chính phủ Ấn Độ đã bắt đầu hành động. Tháng 12 năm 2022, New Delhi đã đề ra lộ trình sản xuất và tinh chế kim loại đất hiếm, tiếp theo là các sáng kiến chính sách vào cuối năm 2023 để hỗ trợ nghiên cứu và phát triển. Tháng 10 năm 2024 đánh dấu một cột mốc khác: Trafalgar công bố kế hoạch xây dựng nhà máy sản xuất kim loại đất hiếm, hợp kim và nam châm đầu tiên của Ấn Độ, thể hiện cam kết của Delhi về tích hợp theo chiều dọc.

Sự Trỗi Dậy của Úc Như Một Thế Lực Không Phải Trung Quốc

Úc nắm giữ 5.7 triệu tấn mét dự trữ và sản xuất 13.000 tấn mét trong năm 2024, nhưng câu chuyện thực sự còn phía trước. Lynas Rare Earths vận hành mỏ Mount Weld và điều hành nhà máy tinh chế kim loại đất hiếm lớn nhất thế giới không phải Trung Quốc. Việc mở rộng Mount Weld dự kiến hoàn thành vào năm 2025 sẽ nâng cao năng lực, trong khi nhà máy xử lý mới tại Kalgoorlie bắt đầu hoạt động từ giữa năm 2024.

Dự án Yangibana của Hastings Technology Metals cũng đầy hứa hẹn. Hiện đã sẵn sàng “dụng cụ xúc” với hợp đồng tiêu thụ đã được đảm bảo, dự kiến sẽ sản xuất tới 37.000 tấn mét concentrate đất hiếm mỗi năm, với các lô hàng đầu tiên dự kiến trong Quý 4 năm 2026. Những dự án này thể hiện các lựa chọn thực sự thay thế nguồn cung kim loại đất hiếm của Trung Quốc.

Nga: 3.8 Triệu Tấn Mét Trong Vòng Xoáy

Dự trữ kim loại đất hiếm của Nga giảm mạnh từ 10 triệu tấn mét năm 2023 xuống còn 3.8 triệu tấn mét năm 2024, phản ánh các ước tính mới của USGS dựa trên báo cáo của các công ty và chính phủ. Sản lượng vẫn giữ nguyên ở mức 2.500 tấn mét mỗi năm.

Các kế hoạch lớn của Moscow—một khoản đầu tư 1,5 tỷ USD được công bố năm 2020 để cạnh tranh với Trung Quốc—đã bị đình trệ. Cuộc xâm lược Ukraine đã buộc Nga phải giảm ưu tiên phát triển ngành kim loại đất hiếm, để lại tài sản chiến lược này trong trạng thái đóng băng vô thời hạn.

Việt Nam: Từ 22 Triệu Đến 3.5 Triệu Tấn Mét

Việt Nam đã trải qua một sự điều chỉnh đáng kinh ngạc. USGS đã hạ thấp ước tính từ 22 triệu tấn mét năm 2023 xuống còn 3.5 triệu tấn mét năm 2024, dựa trên dữ liệu cập nhật từ các công ty và chính phủ. Sản lượng giảm mạnh xuống còn 300 tấn mét, chỉ bằng một phần nhỏ so với mục tiêu 2.02 triệu tấn mét vào năm 2030 của quốc gia này.

Nguyên nhân? Tháng 10 năm 2023, sáu giám đốc điều hành kim loại đất hiếm bị bắt, trong đó có Chủ tịch Vietnam Rare Earth (VTRE) Lưu Anh Tuấn, với cáo buộc trốn thuế. Sự kiện này đã phơi bày những điểm yếu trong quản trị khai thác mỏ của Việt Nam và làm dấy lên nghi ngờ về tiến trình sản xuất.

Nghịch lý của Hoa Kỳ: Thứ Hai Về Sản Lượng, Thứ Bảy Về Dự Trữ

Tình hình kim loại đất hiếm của Mỹ thể hiện một nghịch lý kỳ lạ. Dù sản xuất 45.000 tấn mét trong năm 2024—đứng thứ hai toàn cầu—dự trữ của Mỹ chỉ đứng thứ bảy với 1.9 triệu tấn mét. Mỏ Mountain Pass của California, do MP Materials vận hành, vẫn là nguồn duy nhất trong nước.

MP Materials đang xây dựng khả năng chế biến sau khai thác tại cơ sở Fort Worth để chuyển đổi oxit đất hiếm thành nam châm và các sản phẩm tiền chất, nhằm hướng tới tích hợp theo chiều dọc. Thông báo của Bộ Năng lượng tháng 4 năm 2024 về khoản đầu tư 17,5 triệu USD cho xử lý kim loại đất hiếm từ phụ phẩm than thể hiện quyết tâm của Washington trong việc giảm phụ thuộc vào chuỗi cung ứng Trung Quốc.

Greenland: Kho Tàng Chưa Khai Thác 1.5 Triệu Tấn và Những Mối Quan Hệ Địa Chính Trị

Greenland nắm giữ 1.5 triệu tấn mét dự trữ kim loại đất hiếm nhưng hiện chưa sản xuất gì. Hai dự án lớn—Tanbreez và Kvanefjeld—có thể thay đổi quỹ đạo này. Critical Metals đã hoàn tất mua lại Tanbreez vào tháng 7 năm 2024 và bắt đầu khoan thăm dò vào tháng 9 để xác nhận tài nguyên.

Energy Transition Minerals gặp các trở ngại về quy định với Kvanefjeld. Chính phủ Greenland đã thu hồi giấy phép do lo ngại khai thác uranium, và các kế hoạch sửa đổi sau đó cũng bị từ chối. Tính đến tháng 10 năm 2024, công ty đang chờ phán quyết của tòa án về đơn kháng cáo.

Đáng chú ý, Donald Trump đã thể hiện sự quan tâm đến dự trữ kim loại đất hiếm của Greenland. Tuy nhiên, Thủ tướng Greenland và Vua Đan Mạch đã làm rõ: Greenland không phải để bán.

Tại Sao Kim Loại Đất Hiếm Quan Trọng Hơn Bao Giờ Hết

Mười bảy nguyên tố tự nhiên tạo thành họ kim loại đất hiếm—15 lanthanide cộng với yttrium và scandium. Chúng cần thiết cho xe điện, turbine gió, điện thoại thông minh và ứng dụng quân sự. Neodymium và praseodymium cung cấp năng lượng cho nam châm; terbium và dysprosium nâng cao hiệu suất nam châm; và các đất hiếm phosphor như europium chiếu sáng các màn hình hiện đại.

Khai thác vẫn còn nhiều thách thức về kỹ thuật và tốn kém về môi trường. Phương pháp khai thác trong lòng đất, chiếm ưu thế ngoài Trung Quốc, bơm dung dịch hoá học vào quặng để hòa tan kim loại đất hiếm vào dung dịch muối nước—nhưng cũng tạo ra dòng chất thải phóng xạ. Khai thác mỏ hở đòi hỏi phân tách quặng quy mô lớn, quá trình này đòi hỏi hoá chất nhiều đến mức để đạt độ tinh khiết cao, cần hàng trăm hoặc hàng nghìn chu kỳ khai thác.

Tác động môi trường đã rất nghiêm trọng. Sạt lở đất ở khu vực Ganzhou của Trung Quốc vượt quá 100 vụ, trực tiếp do hoạt động khai thác. Núi non Myanmar cũng cho thấy sự tàn phá tương tự, với nước ngầm ô nhiễm và động vật hoang dã chết hàng loạt trong các khu vực khai thác.

Thuyết Đầu Tư: Phân Mảnh Tạo Cơ Hội

Sản lượng toàn cầu đã tăng từ khoảng 100.000 tấn mét một thập kỷ trước lên 390.000 tấn mét năm 2024—tăng gấp bốn lần phản ánh nhu cầu tăng vọt. Tuy nhiên, sự mở rộng này vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu dự kiến, đặc biệt là đối với kim loại đất hiếm nặng.

Điểm mấu chốt: dự trữ và năng lực sản xuất kim loại đất hiếm vẫn còn tập trung quá mức. Đa dạng hóa qua Brazil, Ấn Độ, Úc và Hoa Kỳ mang lại sự bảo hiểm chống lại các cú sốc cung ứng. Các công ty phát triển khai thác và tinh chế kim loại đất hiếm không phải Trung Quốc—đặc biệt là những công ty sản xuất cả bốn yếu tố nam châm quan trọng—đang định vị để tạo ra giá trị lớn khi chuyển đổi năng lượng ngày càng tăng tốc.

Dù qua việc arbitrage địa lý, tích hợp sau khai thác hay đổi mới công nghệ trong quá trình phân tách, thập kỷ tới sẽ quyết định quốc gia và tập đoàn nào sẽ nắm bắt cơ hội mới nổi này.